हेल्पलाइन ११६६ : जसले आत्महत्या गर्नै लागेकालाई पनि बचाएको छ (भिडियो स्टोरी)
मानसिक स्वास्थ्य समास्यामा परेकाहरुको साथी, आशा जगाउने माध्यम
घटना १
केही हप्ता अगाडिको घटना हो । मानसिक अस्पताल पाटनमा रहेको हटलाइन सेवा ११६६ मा घण्टी बज्यो । परामर्शदाताले हल्लो भन्न नपाउँदै उताबाटआवाज आयो-मलाई धेरै दुखिरहेको छ, मलाई बचाउनुस् । म बाँच्न चाहन्छु, झट्टै आइहाल्नुस् । प्लिज मलाई बचाउनुस् । यति कुरा सुन्दैगर्दा ११६६ को टिमले उद्धारको तयारी पूरा गरिसकेको थियो । सोे टीमले १५ मिनेटभित्र एक व्यक्तिको जीवन जोगायो । जोगिएको जीवन १९ वर्षकी किशोरीको थियो ।
पटक-पटक यौन हिंसामा परेको घटनाले किशोरीलाई मानसिक बिरामी बनायो । सानो छँदा आफन्तबाटै यौन हिंसामा पर्नुभएकी उहाँ विगत ३ वर्षदेखि ड्रिप्रेसनको उपचारमा हुनुन्थ्यो। सोही घटनाकै कारण उहाँ गाउँबाट विस्थापित हुनपर्यो।
काठमाडौं आएपछि उहाँको जीवन सामान्य रूपमा अघि बढिरहेको थियो । उक्त दिन उहाँ घरमा एक्लै हुनुन्थ्यो ।
आफन्त, जो आफ्नो संरक्षक थियाे उसैबाट पटक-पटक यौन हिंसा भोग्नुपरेको घटनाको सम्झना आउँदा उहाँलाई असह्य पीडा भएको थियो।
यसैं उहाँले आत्महत्याको प्रयास गर्नुभएको थियो। 'मैले जीवनलाई होइन मेरो दुखाइ र पीडालाई अन्त्य गर्न चाहेको थिएँ' यो कुरा ती किशोरीले उपचारमा रहेकै बेला अस्पतालमा ११६६ को टिमलाई सुनाउनुभएको थियो ।
अहिले उहाँ सामान्य अवस्थामा हुनुहुन्छ । कलेज पढिरहनुभएको छ । रमाइरहनुभएको छ । हेल्पलाइन ११६६ र जीवनमा थुप्रै विकल्प बताइदिने परामर्शदाताहरूप्रति उहाँ कृतज्ञ हुनुहुन्छ ।
घटना २
झण्डै ६ महिना अगाडि काठमाडौं बाहिरबाट एक पुरुषको फोन आयो। मरौँमरौँ लागिरहन्छ । आफूले सोचेको जस्तो केही हुँदैन । जता हेर्यो भताभुंग मात्रै देख्छु । मर्न मात्रै मन लागिरहन्छ, तर म बाँच्न चाहन्छु।' उसले सुनाएको यी कुरा परामर्शदाता अनिल (नाम परिवर्तन)ले सुनिरहनुभएकाे थियाे । बीचैमा फोन काटियो ।
अनिलले कल ब्याक गर्नुभयाे । सम्झाउँदै जानुभयाे ।
'म तपाईको साथी, मैले तपाईलाई देखेको छैन, न तपाईले मलाई । मँसग खुलेर कुरा गर्नुस, हामी छाैँ तपाईसँग । खुलेर कुरा गर्नुस्' अनिलले भन्नुभयो, ' जीवन सुन्दर छ, भन्नुस आफ्ना कुरा सबै गोप्य रहन्छ ।' अनिलले यति भनेपछि पुरुष खुल्न थाल्नुभयो ।
कामको शिलशिलामा ती पुरुष शहर पस्नुभएको रहेछ परिवार गाउँमै । आर्थिक समस्या रहेछ । कुनै काम सफल नहुने । एक्लै बस्नुपर्दा आफूमा परेको समस्याबारे शेयर गर्ने व्यक्ति पनि थिएन । परिवारलाई थप चिन्ता हुने पीरले आफ्नो समस्या सुनाउन सक्नुभएको रहनेछ ।
सबै समस्या एकएक गर्दै सुनाउनुभयो । दिक्क लाग्ने, जीवनमा विकल्पनै छैन जस्तो सोच आउने कुरा शेयर गर्नुभयो । बेला-बेलामा आफू रित्तिएको महसुुस हुने र उहाँलाई आत्महत्याकाे साेच आउने गरेकाे रहेछ ।
जीवन रहे उपाय अनगिन्ती रहेकाे अनिलले सुनाउनुभयो । संसारमा जीवनभन्दा ठूलो उत्सव केही पनि नरहेको विश्वास दिलाउनुभयो ।
आफू संसारमा नरहे, परिवारकाे बिजोग हुने र त्यसले समस्या झन् थपिन्छ भनेर सम्झाउनुभयाे । जीवन शून्य नरहेको सुनाउनुभयो, अनिल र पुरुषबीच फाेनमा निकै बेर सवाद भयाे । आफूलाई कमजोर ठानिरहेकाे पुरुषलाई शक्तिमा बदल्न पर्यत्न गर्नुभयाे ।
आत्महत्याको सोच बनाउनुभएका ती पुरुषलाई केही समय नियमित परामर्शमा रहन र मनोचिकित्सकलाई भेट्न सुझाव दिनुभयो । अहिले उहाँ परिवारका साथमा खुसी हुनुहुन्छ । '११६६ नभएको भए, म उहिले मरिसक्थेँ । माई लाइफ इज ब्यूटीफूल। आइ एम ह्याप्पी' ती अहिले भन्ने गर्नुहुन्छ।
घटना ३
१४ वर्षकी एक विद्यार्थी सधै निराश देखिनुहुन्थ्यो केही समय अघिसम्म साथीहरूसँग उल्कै रमाउने उहाँ एक्लै बस्न थाल्नुभयो । साथीहरूसँग बस्दा डर लाग्ने, आत्तिने हुनुभो ।
साथीको व्यवहारमा एक्कासी देखिएको परिवर्तनले शिलालाई अचम्मित दुखी बनायो । शिलाको मनमा अनेकन कुराहरू खेल्न थाले । शिलाले ती साथीसँग कुरा गर्न खोज्नुहुन्थ्यो। तर साथी नजिक नै आउन नखोज्ने ।
शिलाले हेल्पलाइन ११६६ बारे कहीँकतै सुन्नुभएको थियो । ११६६ मा फोन गरेर उहाँले साथीका बारेमा जानकारी दिनुभयो । परामर्शदाताले साथीलाई फोन गर्नुभयो ।
सुरुमा किशोरी बोल्नै चाहनुभएन। एसईई परीक्षामा सोचेको जति अंक नआएपछि उहाँ बिरक्तिनुभएको रहेछ । पटक-पटक आत्महत्याको प्रयाससमेत गर्नुभएको रहेछ ।आत्महत्याको सोच झन् बढ्दै गएको उहाँले परामर्शदातालाई बताउनुभयो । जब ती किशोरीले परामर्श पाउनुभयो आफ्नो सोचमा सकारात्मक परिवर्तन आयो ।
आत्महत्याको सोच हट्यो । उहाँ अहिले खुसी हुनुहुन्छ ।
परामर्शदातालाई मिल्ने त्यो खुसी
हेल्पलाइन ११६६ २४ सै घण्टा खुला छ । दिनको ५० वटासम्म फोन आउने गरेको छ । कुनै न कुनै मानसिक समस्यामा परेका व्यक्तिहरू यो फोनमा जोडिएका हुन्छन् । सुरुमा उनीहरूले आफ्ना भावना व्यक्त गर्न असहज मान्छन् । जब परामर्शदाताले म तपाईको साथी हो ।तपाईको जुनसुकै कुरा म सुन्छु, भनेपछि उनीहरू खुलेर कुरा गर्न थाल्छन् ।
आफूलाई गाह्रो भइरहेको शेयर गर्छन् । परामर्शदाताले समस्यामा रहेकाहरूको समस्या समाधानको उपाय बताइदिन्छन् ।
'हाम्रो जीवनशैली व्यस्त रहेका कारण कतिपय व्यक्तिले भइरहेको समस्याबारे साथीभाई, आफ्नै परिवार, श्रीमान-श्रीमतीसँग पनि शेयर गरिरहेका हुँदैनन्' परामर्शदाता अनिल भन्नुहुन्छ, 'उहाँहरूले कठिन समयको सामना गर्न नसकिरहेको र त्यसले उनीहरूलाई उदासीपन निम्त्याएको देखिन्छ। हामी उहाँहरूलाई जीवनका अगाडि र पछाडिका पाटाहरू सम्झाउने कोसिस गर्छौै । क्षणिक परिस्थितिलाई बिर्साएर हामी उहाँहरूलाई खुसी बनाउन मद्दत गर्छौँ ।'
कसैले पनि मृत्यु नचाहने तर समस्याको अन्त्य गर्न खोज्दा आत्महत्याको सोच आउने अनिल सुनाउनुहुन्छ।
'जीवनमा देखिएको दुखाइलाई कम गर्छु भन्दा आत्महत्याको सोच आउने हो, यो कुरा आत्महत्याको प्रयास गर्नेहरूले हामीसँग बताएका छन्' अनिल भन्नुहुन्छ।
अपरिचित व्यक्तिलाई फोनको माध्यमबाट अन्तिम अवस्थामा पनि बचाउन सकेको दृष्टान्तले आत्महत्या न्यूनिकरणमा निशुल्क हेल्पलाइनको महत्व र आवश्यक धेरै देखाएको उहाँ निष्कर्ष छ।
नदेखेको, नभेटेको, नचिनेकोे व्यक्तिहरूको साथी बनेर उनीहरूलाई संसार देखाउन पाउँदा परामर्श दाताहरू निकै खुसी छन्। मनमा लागेको घाउ निको पारिदिएर सुन्दर जीवनको मार्ग देखाउन सकेकोमा परामर्शदाताहरू गौरव ठान्छन् ।
आत्महत्याको सोच बनाएकाहरू खुल्न नचाहने भएकाले, फोनमा मलाई कसैले देखेको छैन भन्ने सोचेर फोन गर्ने गरेका छन् । त्यसैले हेल्पलाइनलाई देशभर विस्तार गर्न आवश्यक रहेको मनोविद्हरूको ठहर छ । आर्थिक वर्ष ०७५/७६ मा ५४००, आ.व ०७६ /७७ मा ५७००, आ.व ०७७ /७८ मा ६२००, आ.व ०७८ / ७९ मा ७१०० र आ.व ०७९ / ८० मा ६८०० जनाले आत्महत्या गरेको तथ्यांक प्राप्त भएको इडिसिडीले जनाएको छ ।
११६६ को लक्षित समूह
११६६ आत्महत्या रोकथामका लागि सरकारले सञ्चालन गरेको राष्ट्रियस्तरको हेल्पलाइन नम्बर हो । यसमा फोन गर्दा पैसा लाग्दैन ।
विश्व स्वास्थ्य संगठन र टिपिओ नेपालको सहयोगमा मानसिक अस्पताल पाटनमा २०२१ मे बाट यो हेल्पलाइन सञ्चालनमा छ।
कुनैपनि व्यक्तिमा आत्महत्याको सोच आए, हाम्रो वरिपरि भएको कोही व्यक्तिले त्यस्तो व्यवहार देखाए, आत्महत्याको प्रयास गर्दागर्दैको अवस्थाबाट उनीहरूलाई बचाउन हेल्पलाइन सञ्चालन गरिएको हो ।
टिपिओ नेपालका अनुसार अहिले उक्त नम्बरमा दिनहुँ करिब ५० वटा कल आउने गरेको छ । त्यसमध्ये ४, ५ वटा कल आत्महत्याको सोच बनाएकाहरूबाट आउने गर्छ । आत्महत्या प्रयास गर्दागर्दैको अवस्थामा फोन आएर ११६६ ले १७ जनाको जीवन जोगाएको छ ।
हेल्पलाइनमा मानसिक स्वास्थ्य समस्या भएर फोन गर्नेहरूको संख्या ३२१३, आत्महत्याको सोच आएका, आत्महत्याको व्यवहार देखाएको सम्बन्धी ११ सय ३१ वटा कल आएको छ ।
हाल नेपाल टेलिकमको नम्वरबाट मात्रै यो सेवा लिन सकिन्छ । मोवाइल प्रदायक अर्काे संस्था एनसेलसँग पनि ११६६ को सेवा सञ्चालनबारे छलफल भइरहेको छ ।
शारीरिक स्वास्थ्यमा केही समस्यामा आए जचाउँन गइहाल्ने तर मानसिक स्वास्थ्यमा समस्या देखिए लुकेर बस्ने परिपाटीले मानिसलाई आत्महत्या गर्नेसम्मको निर्णयमा पुर्याइरहेको मनोचिकित्सकहरूको विश्लेषण छ ।
समाजको नकारात्मक सोचाइ र बुझाइले मानसिक बिरामीहरू खुल्न नचाहने उहाँहरू बताउनुहुन्छ।
थोरै काम गर्दा पनि थकानको महससु हुने, पहिला पहिला जे कुरामा चाहना बढि हुन्थ्यो त्यो घट्दै जाने, कुनै काममा केन्द्रित हुन नसक्ने, एक्लै बस्न मन लाग्ने, डर लाग्ने, आत्तिने जस्ता लक्षणहरू देखिए त्यस्ता व्यक्तिलाई उदासीनताको समस्या भएको हुनसक्छ र उनीहरूले जीवनदेखि हार खाएर आत्महत्याको सोच बनाउने गर्छन् । त्यसैले यस्ता लक्षणहरू देखिए परामर्शको खाँचो पर्ने मनोचिकित्सक डा.वासुदेव कार्की बताउनुहुन्छ ।
प्रहरीले इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियनत्रण महाशाखालाई उपलव्ध गराएको आत्महत्याको तथ्यांक अनुसार विगत ५ वर्ष देखि नेपालमा आत्महत्याको दर बढिरहेको छ । नेपालमा दिनमा कम्तिमा १७ जनाले आत्महत्या गरिरहेका छन् । वर्षमा झण्डै ७ हजार जनाको मृत्यु आत्महत्याका कारण भइरहेको छ । एनसीडि तथा मानसिक स्वास्थ्य शाखा प्रमुख डा.फणिन्द्रप्रसाद बराल मानसिक स्वास्थ्य समस्यालाई गम्भीर रूपमा लिएर बृहत्तर जनचेतना फैलाउनेतर्फ लाग्नपर्नेमा जोड दिनुहुन्छ ।
नोट : भिडियोमा प्रयोग गरिएका तस्विरहरू सांकेतिक हुन् । *
तपाईँको अभिमत