नेपालमा क्षयरोग नियन्त्रण : प्रगति, चुनौती र आगामी बाटो

नेपालमा क्षयरोग (टिबी) अझै पनि जनस्वास्थ्यको एक प्रमुख समस्याका रूपमा रहिआएको छ । यद्यपि, यसको नियन्त्रणका लागि राष्ट्रिय क्षयरोग कार्यक्रम (NTP) ले दशकौंदेखि विभिन्न रणनीतिहरू अपनाउँदै आएको छ। हालैको वार्षिक समीक्षाले कार्यक्रमको प्रगति, उपलब्धि, सामना गरिरहेका चुनौतीहरू र भविष्यका योजनाहरूबारे महत्वपूर्ण जानकारी प्रदान गरेको छ ।

ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
नेपालमा क्षयरोगको उपचार वि.सं. १९३७ सालमा टोखाबाट सुरु भएको थियो भने वि.सं. १९८९ मा भक्तपुरमा राष्ट्रिय क्षयरोग केन्द्र (NTC) को स्थापना भएको थियो । सन् १९९६ मा चार जिल्लाबाट DOTS (Directly Observed Treatment, Short-course) कार्यक्रम सुरु गरिएको थियो, जुन अहिले ७७ जिल्लाका ७५३ वटै पालिकाका ६२४१ स्थानबाट निःशुल्क औषधि उपचार प्रदान भइरहेको छ । सन् २००६ मा 'Stop TB Strategy' र सन् २०१६ मा 'Global End TB Strategy' अपनाइएको थियो, जसअनुसार पाँच वर्षे राष्ट्रिय रणनीतिक योजना बनाएर कार्यक्रम अगाडि बढाइएको थियो ।

वर्तमान अवस्था र चुनौती
विश्वव्यापी रिपोर्टहरूले नेपालमा प्रति वर्ष करिब ६८ हजार नयाँ क्षयरोगका बिरामीहरू थपिने अनुमान गरेका छन् । तर, हामीले पत्ता लगाएका बिरामीहरूको सङ्ख्या र अनुमानित सङ्ख्याबीच अझै पनि ठूलो अन्तर रहेको छ । गत वर्ष (२०८०/८१) मा ४०,०७६ क्षयरोगका केसहरू पत्ता लागेका थिए, जसमध्ये ६१% पुरुष, ३९% महिला र १४ वर्ष मुनिका बालबालिका ८.६% थिए । यो वैशाखसम्म (१० महिनामा) २९,८७७ नयाँ केसहरू पत्ता लागेका छन् । क्षयरोगका जोखिम कारकहरूमा धूम्रपान, कुपोषण, मधुमेह, मदिराको प्रयोग र एचआईभी मुख्य रूपमा देखिएको छ ।

राष्ट्रिय रणनीतिक योजनाको मुख्य लक्ष्य 'क्षयरोग मुक्त नेपाल' को परिकल्पना गर्नु हो । यसअन्तर्गत सन् २०३५ सम्ममा क्षयरोग महामारीको अन्त्य गर्ने र सन् २०५० सम्ममा यसलाई पूर्ण रूपमा उन्मूलन गर्ने लक्ष्य राखिएको छ । सन् २०२६ सम्ममा क्षयरोगको घटना दर (incidence rate) प्रति १ लाख जनसङ्ख्यामा २३८ बाट १८१ मा र मृत्यु दर (mortality rate) ५८ बाट २३ मा झार्ने लक्ष्य छ । यद्यपि, हालको प्रगति हेर्दा हामी यी लक्ष्यहरूभन्दा केही पछाडि नै रहेको देखिन्छ ।

रणनीति र प्रगति

राष्ट्रिय क्षयरोग कार्यक्रमले विभिन्न रणनीतिहरू मार्फत सेवाको गुणस्तर सुधार गर्न काम गरिरहेको छ :
सक्रिय केस पत्ता लगाउने : समुदायमा सक्रिय रूपमा केसहरू पत्ता लगाउने र टिबी निगरानी प्रणालीलाई सुदृढ पार्ने काम भइरहेको छ ।

प्रयोगशाला सेवा सुदृढीकरण: खकारको माइक्रोस्कोपिक परीक्षण र जीन एक्सपर्ट (GeneXpert) जस्ता आणविक परीक्षणहरूमा पहुँच विस्तार गरिएको छ । सन् २०१९ मा केही अस्पतालमा मात्र उपलब्ध जीन एक्सपर्ट मेसिन अहिले ११७ अस्पतालमा उपलब्ध छ र यसको उपयोग दर ५५% पुगेको छ ।

बालबालिकामा क्षयरोग पहिचान: ठूला अस्पतालहरूमा चिकित्सकहरूलाई बालबालिकाको क्षयरोग पहिचान र निदानका लागि तालिम दिइँदैछ, साथै कुपोषित बालबालिकाहरूको स्क्रिनिङ कार्यक्रम पनि सञ्चालन भइरहेको छ ।

क्षयरोगमुक्त पालिका अभियान: वि.सं. २०७८ सालदेखि २५ पालिकाबाट सुरु भएको यो अभियान हाल १४९ पालिकामा विस्तार भएको छ । यी पालिकाहरूमा मेयर र वडा अध्यक्षहरूको नेतृत्वमा क्षयरोग नियन्त्रणमा उल्लेख्य प्रगति देखिएको छ ।

ड्रग रेसिस्टेन्ट (DR-TB) उपचार: डीआर-टिबीको उपचारका लागि छोटो मौखिक रेजिमेन्ट (BPaL/M) सुरु गरिएको छ र सरकारी अस्पतालहरूमा आइसोलेसन बेडको व्यवस्था गरी उपचार प्रदान गरिँदैछ । गत वर्ष ७५६ डीआर-टिबीका केसहरू पत्ता लागेका थिए, तर अनुमानित सङ्ख्या अझै बढी छ ।

सम्पर्क अनुसन्धान (Contact Investigation): क्षयरोगका बिरामीका परिवारका सदस्यहरूको परीक्षण गरी गत वर्ष ९१ केसहरू पत्ता लागेका थिए ।

क्षयरोग निवारक उपचार (TPT): एचआईभी संक्रमित व्यक्तिहरू र ५ वर्ष मुनिका बालबालिकाका लागि ४२ जिल्लामा टीपीटी सुरु गरिएको छ ।

मुख्य चुनौतीहरू

कार्यक्रमले विभिन्न चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ :

अनुदानमा कमी: राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय दुवै स्तरबाट अपेक्षित कोषको उपलब्धतामा कमी आएको छ ।

केस पत्ता लगाउने र उपचारमा पहुँच: शंकास्पद बिरामीहरू र समुदायसम्म पूर्ण रूपमा पुग्न सकिएको छैन, अझै धेरै केसहरू पत्ता लगाउन बाँकी छन् ।

उपचारमा हराउने (Lost to Follow-up): सीमा क्षेत्रमा उपचार सुरु गरी भारततिर जाने र उपचार बीचमै छोड्ने बिरामीहरूको सङ्ख्याले समस्या सिर्जना गरेको छ ।

जिन एक्सपर्ट कार्ट्रिजको अभाव: थप परीक्षणका लागि जीन एक्सपर्ट कार्ट्रिजको पर्याप्त आपूर्ति नहुनु एक चुनौती हो ।

निजी क्षेत्रको सीमित संलग्नता: निजी अस्पतालहरूमा पनि क्षयरोगका केसहरू पत्ता लाग्ने र उपचार हुने गरे तापनि उनीहरूको रेकर्डिङ प्रणालीमा पूर्ण रूपमा आबद्ध हुन सकिएको छैन ।

विनाशकारी खर्च (Catastrophic Cost): क्षयरोगको उपचार निःशुल्क भए पनि बिरामीका परिवारलाई पोषण, यातायात जस्ता अप्रत्यक्ष खर्चहरूका कारण आर्थिक भार पर्ने गरेको छ, जसलाई शून्यमा झार्ने लक्ष्य भए पनि हाल ५१% हाराहारीमा छ । डीआर-टिबीका बिरामीहरूमा यो खर्च ७५% सम्म पुगेको एक सर्वेक्षणले देखाएको छ ।

औषधि प्रतिरोधी क्षयरोग (DR-TB): नयाँ केसहरूमा २.२% र पहिले उपचार भइसकेका केसहरूमा ११.१% मा औषधि प्रतिरोधी क्षयरोग देखिएको छ, जुन चिन्ताजनक अवस्था हो ।

अवसर र आगामी बाटो
क्षयरोग नियन्त्रणको कार्यलाई अगाडि बढाउन केही महत्वपूर्ण अवसरहरू र आगामी बाटोहरू छन् :

एसडीजी लक्ष्यसँग तादात्म्य: क्षयरोग नियन्त्रण दिगो विकास लक्ष्य (SDG) को एक महत्वपूर्ण भाग हो, जसलाई प्राथमिक स्वास्थ्य सेवा र विश्वव्यापी स्वास्थ्य कभरेजको प्रणालीमा सुदृढ पार्न सकिन्छ ।

समुदाय र गैर-सरकारी संस्थाको संलग्नता: नागरिक समाज, गैर-सरकारी संस्थाहरू र युवाहरूको समुदाय र पालिका स्तरमा संलग्नता बढाउन सकिन्छ ।

टेलिहेल्थ र डिजिटल प्रविधिको प्रयोग: नवीन प्रविधिहरूको उपयोगले कार्यक्रमलाई थप सहज बनाउन सक्छ ।

अनुदान वृद्धि र व्यवस्थापन: राष्ट्रिय बजेटमा गत वर्षभन्दा करिब ५% वृद्धि भए तापनि विश्वव्यापी कोषमा कमी आएकोले यसलाई समायोजन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । आगामी आर्थिक वर्षमा थप १० वटा क्षयरोग मुक्त पालिका घोषणा गर्ने लक्ष्यसहित मन्त्रालयले बजेट विनियोजन गरेको छ ।

डीआर-टिबी पत्ता लगाउने ग्याप पूरा गर्ने: अनुमानित र पत्ता लागेका डीआर-टिबी केसहरू बीचको ठूलो अन्तरलाई कम गर्न थप प्रयास आवश्यक छ ।

अन्य स्वास्थ्य कार्यक्रमसँग सहकार्य: एचआईभी, पोषण, मानसिक स्वास्थ्य र नसर्ने रोग कार्यक्रमहरूसँग क्षयरोग कार्यक्रमलाई एकीकरण गरी पालिका स्तरमा अगाडि बढाउनुपर्छ ।

निजी क्षेत्र र समुदायसँगको साझेदारी: निजी क्षेत्र र समुदायको संलग्नतालाई अझ बढाउन आवश्यक छ ।

नेपालमा क्षयरोग नियन्त्रणको यात्रामा धेरै प्रगतिहरू भएका छन्, तर 'क्षयरोग मुक्त नेपाल' को लक्ष्य हासिल गर्न अझै धेरै काम गर्न बाँकी छ । विशेषगरी अनुमानित केसहरू पत्ता लगाउने, डीआर-टिबीको व्यवस्थापन गर्ने, आर्थिक भार कम गर्ने र सबै सरोकारवालाहरूको सक्रिय सहभागिता बढाउनु अपरिहार्य छ । यसका लागि संघ, प्रदेश र स्थानीय तहका सरकार तथा समुदाय, निजी क्षेत्र र नागरिक समाजको सहकार्य आवश्यक छ। समग्रमा, यो समीक्षा आगामी दिनमा क्षयरोग नियन्त्रणका रणनीतिहरूलाई परिमार्जन गर्न र लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न महत्वपूर्ण मार्गदर्शक बन्नेछ।

(डा. तिवारीले 'क्षयरोग कार्यक्रमको राष्ट्रिय वार्षिक समीक्षा' कार्यक्रममा दिनुभएको प्रस्तुतीका आधारमा तयार पारिएको सामग्री)