महिनावारी सुक्ने बेला किन हुन्छ महिलामा बेचैनी ?

बाग्लुङकी रीता सिम्खडा (नाम परिवर्तन), ४९ वर्ष हुनुभयो। उहाँलाई अनौठो खालको बैचनी र छटपटी सुरु भएको अढाई वर्ष हुन लाग्यो।

रीताले सुनाएअनुसार पलभरमै शरीर तातो हुने अनि क्षणभरमै चिसो हुने हुन्छ । सोचाइ छिन्छिन्मा परिवर्तन हुन्छ । सुत्न कठिन हुन्छ,। थकाइ लाग्छ । हाच्छयूँ समेत आइरहने हुँदा उहाँका दिन निकै हरानीका साथ वितिरहेको छ । 

राति पसिना आउँछ। एकदमै सानो कुरामा पनि रीस उठ्छ । सानो कुरामा पनि रन आइहाल्ने, धेरै चिन्ता लाग्ने, निन्द्रा गडबडी हुने हैरान हुने समस्या छ । 
छाला सुख्खा हुने, काम्ने, डराउने, योनी सुख्खा हुने, छिनछिनमा पिसाब लाग्ने हुन्छ। 

घरका सदस्यहरुलाई यो समस्या सुनाउँदा  हल्का रुपमा लिएर भन्ने गर्छन्, ‘उमेर बढ्दै जाँदा यस्तै हुन्छ।’ यस कुराले गर्दा तनाव झन् बढ्ने र मान्छे देख्नेवित्तिकै रीस उठिहाल्ने रीता बताउनुहुन्छ। 

उपचारका लागि धेरै अस्पताल धाउनुभयो । स्त्रीरोग विशेषज्ञसँग पनि सल्लाह लिनुभयो । वेचैनीका लागि औषधी नै लिनुभयो तर समस्या बीसको उन्नाइस भएन।

किन हुन्छ यस्तो समस्या ?

सामान्यतया ४५ वर्ष उमेर पुगेपछि महिलाको महिनावारीमा हुने गढबढीले यस्तो समस्या हुने स्त्री तथा प्रसूतिरोग विशेषज्ञ डा.सरोजा पाण्डे बताउनुहुन्छ । 

धेरै गाह्रो भएपछि मात्रै महिलाहरु आफूकहाँ आउने गरेको डा.पाण्डे सुनाउनुहुन्छ। ‘महिला दिदी बहिनीहरू निकै गाह्रो भएपछि मात्रै म कहाँ आउनुहुन्छ । त्यो बेलासम्म परामर्श र उपचारमा ढिला भइसकेको हुन्छ’ डा.पाण्डेले भन्नुभयो।

 उहाँका अनुसार ४५ देखि ५५ वर्ष उमेरको बीचमा महिलाको महिनावारी सुक्ने हुन्छ । यो बेला शरीरमा हर्मोनहरु परिवर्तन हुँदा विभिन्न शारीरिक र मानसिक तनाव आउने हुन्छ । 

यस्तो हुँदा महिलालाई उचित हेरचाह गर्न र सल्लाह दिन सकिएन भने मानसिक अवस्था बिग्रन पनि सक्छ । अन्य बिरामीलाई जस्तै रजनोवृत्ति अर्थात मेनोपजको अवस्थामा परिवार र समाजले मर्यादित ढंगले हेर्नुपर्ने डा.पाण्डेको भनाइ छ । 

डा.सरोजाका अनुसार रजनोवृत्ति चरण भनेको महिलाको सन्तान उत्पादन चरण पार गर्ने अवस्था हो । यो बेला पनि महिनावारी हुँदा वा सन्तान जन्माउँदाको बेलामा जस्तै विशेष हेरचाहको खाँचो हुन्छ,। हेरचाह र खानपानमा विशेष ध्यान प¥याउनु मर्यादित रजनोवृत्ति मान्न सकिन्छ । 

रजनोवृत्ति, मेनोपज वा महिनावारी सुक्नेबेला भएको भनेर एउटै अवस्थालाई बुझिने अर्का स्त्रीरोग विशेषज्ञ डा.श्री अधिकारी बताउनुहुन्छ ।
 रजनोवृत्ति महिलाको जीवनको एउटा चरण हो, जहाँ नियमित भइरहेको महिनावारी सधैंका लागि बन्द हुन्छ । निश्चित उमेरमा प्रजनन शक्तिको अन्त्य हुने यो सामान्य प्रक्रिया हो  । 

सामान्यतया रजनोवृत्ति ४५ वर्षबाट शुरु भएर ५५ वर्षमा अन्त्य हुन्छ । तर, कहिलेकाहीँ कुनै–कुनै महिलामा यो ४० वर्षमा शुरु हुने गरेको स्त्रीरोग विशेषज्ञहरु बताउनुहुन्छ । 
के कारणले हुन्छ रजनोवृत्ति ?
नेपाली महिलाहरूमा १०–१२ वर्षको उमेरमा सुरु भएको महिनावारी ४५–५५ वर्ष पुग्न आसपास बन्द हुन्छ । चिकित्सकीय भाषामा, रजनोवृत्ति हुनु भनेको सबै प्रकारका प्रजनन क्रियाशीलता अवरुद्ध हुनु अर्थात् गर्भधारण गर्ने सम्भावना सधैंका लागि समाप्त हुनु हो । 

यो अवस्थामा अण्डाशयले हर्मोनहरु उत्पादन गर्दैन । कुनै–कुनै महिलाको शल्यक्रिया गर्दा पाठेघर नै झिकिदिनुपर्ने हुन्छ । कुनै कुनैको अप्रेसन गरे पनि अण्डाशय झिकिएको हुँदैन । त्यही अवस्थामा नै महिलाको हर्मोनको तह उत्पादन हुन छोड्छ । जसको पाठेघरको अप्रेसन गरिएको हुन्छ, त्यस्तो महिलामा रजनोवृत्तिको लक्षण अरु महिलाकोभन्दा चाँडै हुने गर्दछ ।

महिला रजनोवृत्तिको चरणमा पुग्दा उनीहरुको महिनावारीमा अनियमितता शुरु हुन्छ । कसैलाई महिनावारी छिटो हुन्छ । कसैलाई ढिलो, कसैलाई रक्तश्राव लामो समयसम्म हुन्छ, कसैलाई छोटो समय मात्रै रहन्छ।

रजनोवृत्ति बढ्दो उमेरसँगै शरीरमा देखिने स्वाभाविक परिवर्तन भएपनि तर यसलाई सामना गर्न अधिकांश महिलालाई निकै गाह्रो हुन्छ । किनभने यसका लागि उनीहरू मानसिक रूपले तयार भइसकेका हुँदैनन् । अधिकांश महिला शारीरिक र मानसिक रूपले चिन्तित हुन्छन्। यसले उनीहरूको दैनिक क्रियाकलापमा प्रत्यक्ष असर पारेको पाइन्छ । 

हर्मोनहरुको परिवर्तनले गर्दा उदासीनता, एन्जाइटी, उच्च तहको तनाव भएका पीडितहरू आफूकहाँ आउने गरेको डा. सरोजाको अनुभव छ। यस्ता समस्या भएका महिलाहरुलाई उचित पारिवारिक वातावरण र सरसल्लाहको खाँचो हुन्छ।

यस्तो अवस्थामा केही महिलाहरुलाई अति कष्ट हुने हँुँदा उनको मर्यादित जीवन यापनका लागि सम्बन्धित व्यक्ति र समुदायले विशेष पहल गर्नु आवश्यक हुन्छ। 
रजनोवृत्तिका प्रकार

प्राकृतिक मेनोपजः मेनोपजको यो अवस्थामा महिलाको महिनावारी प्राकृतिकरुपमा नै समाप्त हुन्छ । खास गरी प्राकृतिक रुपमा इस्ट्रोजिन र प्रोजेस्टेरोन सधैंका निम्ति बन्द हुन्छ ।

अपरिपक्व मेनोपजः यो अवस्था मनोपोज हुनु भन्दा अगाडि नै हुने अवस्था हो । अर्थात, ४० वर्षको वरिपरि नै महिलामा मेनोपज हुने गर्दछ । विभिन्न कारण जस्तैः डायविटिज, थाइराइड, विभिन्न किसिमका अप्रेसनहरु आदिका कारणले गर्भाशयमा रक्तसञ्चार हुँदैन, जसले गर्दा हुनुपर्ने उमेर अगाडि नै मेनोपज हुने गर्दछ ।

कृत्रिम मेनोपजः महिलामा जटिल प्रकृतिको रोग लागेर दुवै गर्भाशयको अप्रेसन गर्नुपर्ने अवस्थामा पनि कृत्रिम प्रकृतिको मनोपोज हुने गर्दछ। कृत्रिम मनोपोजमा तत्कालै हर्मोन बन्द हुन्छ र मनोपोजका लक्षणहरु देखिन थाल्छन् । त्यस्तो अवस्थामा निकै जटिल प्रकृतिको लक्षणहरु देखिन्छ र महिलाले निकै सास्ती भोग्नुपर्ने हुन्छ ।

रजनोवृत्ति उमेरसँगै आउने प्राकृतिक परिवर्तन भएकोले यसलाई मर्यादित बनाउनुपर्ने मर्यादित महिनावारीका अभियन्ता राधा पौडेल बताउनुहुन्छ । यो अवस्थामा महिलालाई मानसिक र शारीरिक कठिनाइ हुने हुँदा विशेष ध्यान दिनुपर्छ । तर हाम्रो समाजले अझै पनि यस्ता कुराहरुलाई ध्यान दिन नसकेको पौडेलको गुनासो छ।